Biyoistatistik, genetik epidemiyoloji, halk sağlığı alanlarında yurtdışındaki kurumlarda görevli uzman sağlık araştırmacıları olarak COVID-19 pandemisinin Kıbrıs’ta etkili olduğu sürecin başından itibaren, etkin rol oynayan kurumlar ve bu süreçte aktif olan kişilerle, bilgi, bağlantı, analiz ve tavsiyelerimizi bağımsız olarak paylaşmakta ve mümkün olduğunca destek vermeye hazır olduğumuzu belirtmekteyiz.

COVID-19 gibi halk sağlığını tehdit eden salgınlarla mücadelede sistematik veri toplama, veri bazlı, bilimsel kanıta dayalı stratejik planlama, sistematik takip ve uygulanacak test stratejisi çok önemlidir. Bu süreçte yapılabilecek hatalar ve gecikmeler, COVID-19 salgın dalgaları ile artan can kayıplarına yol açacak, tüm yaşamı etkileyen katı uygulamaların uzun süre boyunca devam etmesini zorunlu hale getirecektir. Geldiğimiz bu noktada, geç kalınmadan kısa ve uzun vadeli olarak kapsamlı kriz yönetimi stratejileri geliştirilmelidir. “Evde kalarak” geçirdiğimiz bu süreçte, gerekli stratejilerin ivedilikle geliştirilmesi ve kapasitenin salgın ile başa çıkabilecek seviyeye yükseltilmesi için zaman kazanmak hedeflenmelidir.

Nihai hedefler ise bilimsel uygulamaların devreye konmasını sağlayarak, COVID-19 salgın dalgalarına ve gelecekte olası diğer salgınlara daha hazırlıklı olunması, halk sağlığına ve bilimsel sağlık araştırmalarına verilen önemin artırılması ve bu konuda genel bir farkındalık yaratılmasıdır. Bu bağlamda sistematik veri toplama, işleme ve analizine önem verilmesi gerekmektedir. Merkezi bir iletişim ve denetim mekanizması geliştirilerek, halkı ve kurumları bilgilendirici nitelikte, sorumluluklarını ve alınan önlemlere uyum süreçlerini sistematik ve öğretici bir şekilde açıklayıp yönetebilen etkin bir sistemin zemini oluşturulmalıdır.

Şeffaf bir yaklaşım ile halk ve tüm paydaşlara düzenli bilgi aktarımı sağlanmalıdır. En savunmasız ve risk altında olan grupların ivedilikle belirlenmesi, ekonomik ve psikolojik önemlerin alınması önemlidir. Halkın bir parçası olarak, bu gruplara yabancı öğrenciler ve çalışanlar da dahil edilmelidir.

COVID-19 ile mücadelede ivedilikle ele alınması gereken konular aşağıdaki başlıklar altında detaylandırılmıştır:
- Bilimsel Kriz Yönetimi ve Güçlü İşbirlikleri
- Salgın Göstergelerinin Bilimsel Analiz ve Takibi
- Sağlık Sistemi Hazırlığı ve Kapasite Artırımı
- Eğitim ve İletişim
- Polikliniklerde/Kliniklerde Bulaş Riskinin Kontrolü
- Ev ve Merkezi Karantina Uygulamaları

Bilimsel Kriz Yönetimi ve Güçlü İşbirlikleri

A. Multidisipliner Ekibin Önemi
Dünya Sağlık Örgütü salgınla mücadelede, yetki sahibi, kararları uygulamada direkt etki eden farklı alanlardan uzmanların oluşturduğu, multidisipliner bir ekip kurulmasını önermektedir. Bu ekibin içinde kendi alanlarında uzman hekimler ve hemşireler dışında, halk sağlıkçısı, epidemiyolog ve biyoistatistikçiler de olmalıdır. Bu alanlarda uzman kişiler;
- Salgının yayılma şekli ve hızıyla ile ilgili çeşitli veriler ışığında bilimsel analizler yapabilir;
- Planlama, uygulama ve raporlama konularında dikkat edilmesi gereken noktalara değinebilir;
- Risk teşkil eden alanların ve grupların belirlenmesini sağlayabilir;
- Gerekli önlemlerin alınmasına ve eğitim sağlanmasına katkıda bulunabilir;
- Bu verilerin olabilecek bir sonraki salgında kullanılmak üzere raporlanmasına katkı koyabilirler.

B. İşbirlikleri ve Gönüllüler
Krizi yöneten kişi veya kurumlar yardıma hazır kamu ve özel işbirliklerine sıcak bakmalı, kendi alanlarında uzman gönüllü kişilerle işbirliği içerisinde, etkin uygulamaları bir an önce hayata geçirmelidir. Bu salgın, tüm toplumu sağlığa ek olarak ekonomik açıdan da etkileyen ciddi bir tehdittir. Başarılı sonuçlar ancak toplumu kucaklayıcı, yapıcı işbirlikleri ile elde edilecektir.

Salgın Göstergelerinin Bilimsel Analiz ve Takibi

A. Detaylı ve Güvenilir Veri Toplama ve Bildirimin Önemi
Salgınla mücadelede biyoistatistikçi ve epidemiyolog görüşüyle tasarlanan bilimsel yöntemle, detaylı ve rutin veri toplanması, bu verilerin işlenmesi ve analiz edilerek düzenli yayınlanması çok önemlidir. Bu süreçte, aşağıdaki yaklaşımlarla bilimsel veri işlenmesine ve veri analizlerinin, gerekli kurumlara ve halka bildirilmesine ihtiyaç vardır:

1. Salgının boyutuyla ilgili doğru fikir edinilmesi: Salgınla mücadelede diğer ülkelerden gelen veriler, test yapılıp teşhis konan kişi sayısının salgının boyutu ile ilgili buzdağının sadece görünen kısmını gösterdiğine işaret etmektedir. Bu nedenle, erken vaka tespiti ve takibi salgınla mücadelede önemli bir rol oynar. Belirtileri olası vaka tanımına uyan her kişinin bilgileri merkezi bir veri tabanında toplanmalı, mümkünse PCR testi için sürüntü alınıp test yapılmalıdır. Bu bilgilerin kaçırılmaması ve takibi için salgın acil hattı, hastaneler, ateş/öksürük poliklinikleri, ve diğer özel doktor kliniklerinden bu bilgilerin gerçek zamanlı veya günlük girilebileceği merkezi bir veri sistemi/tabanı gerekmektedir.

2.Test sonuçlarının teşhis için bütünlüklü değerlendirilmesi, merkezi raporlanması ve bildirimi: Vaka tespitinde kesin bir teşhis konulabilmesi için klinik bulgular, bir ya da birden fazla yapılan test sonuçları bütünlüklü olarak düşünülmeli ve bir sonuca varılması gerekmektedir. Bu yüzden çıkan test sonuçları ve sayıları test bazlı değil, tıbbi/bilimsel değerlendirmeler ışığında kişi bazlı olarak belirlenmeli ve bu bilgiler merkezi bir veri tabanında toplanarak, istatistiki analizi ve bildirimi yapılmalıdır.

3.Vaka takip bilgilerinin elektronik olarak toplanması: Vaka klinik takibinin, kişinin demografik özellikleri ile birlikte, detaylı bir şekilde elektronik bir veri tabanında toplanması ve raporlanması, planlama ve sağlık çalışanlarına bilgi sağlama açısından önem arz etmektedir. Bu bilgiler, ‘network’ analizle virüsten etkilenen kaç değişik küme/öbek olduğu, dijital görüntüleme ve haritalama yöntemleriyle salgının yayılış sekli ve boyutu ile ilgili bilgi sağlayarak, stratejik planlamaya yardımcı olur.

B.Test Uygulama Stratejileri ile Algoritmalarının Geliştirilmesi ve Uygulanması
COVID-19 test sonuçlarının güvenilir bir salgın göstergesi olarak kullanılabilmesi için bilimsel test uygulama stratejileri ile algoritmalarına ve bunların sistematik şekilde uygulanmasına ihtiyaç vardır.

Son zamanlarda artan test sayısının önemine vurgu yapılmaktadır, fakat toplam test sayısı kendi başına bir anlam ifade etmemektedir. Hangi testin, kime ve ne zaman yapıldığı, tanı koyma amaçlı mı tarama amaçlı mı kullanıldığı, sonuçların bütünlüklü olarak nasıl yorumlandığı ve takip stratejisinin nasıl parçası olduğu daha çok önem verilmesi gereken konulardır. Tüm dünyada yaygın olarak devam eden salgın nedeniyle kısıtlı sayıda üretilen testler ve test materyalleri de en etkin şekilde kullanılmalıdır. Şu anki tabloda yakın ve orta vadede salgının etkin test stratejileriyle izlenmeye devam edilmesinin önemi unutulmamalıdır.

Sağlık Sistemi Hazırlığı ve Kapasite Artırımı

Salgının kontrol altında tutulabildiği değerli süreçler, toplumun diğer sağlık ihtiyaçlarını da karşılamaya devam edecek şekilde sağlık sistemimizi salgınla daha iyi mücadele edecek seviyeye getirmede ve sağlık çalışanlarını en etkin biçimde koruyacak ortamların ve önlemlerin alınmasında kullanılmalıdır. Bu salgınla savaşta yer alacak tüm personele gerekli eğitimlerin verilmesi ve rehberlerin güncel olarak sağlanması kritiktir.

Eğitim ve İletişim

A. Toplumun Çeşitli Kesimleri için COVID-19 Rehberi
Halk, salgın ile ilgili genel bilgiler edinmesine karşın, belli kesimler ve kurumlar, bulundukları özel şartlar, faaliyetler ve sorumluluklar gereği, salgın ile ilgili spesifik bilgilere ve yönlendirmelere, eğitici dokümanlara ve uyulması gereken kuralları anlatan COVID-19 rehberlerine ihtiyaç duymaktadır. Bu tedbirler, enfeksiyona karşı korunmak için genelde uyulması gereken maske, mesafe ve hijyen kurallarıile tavsiye edilen örnek uygulamaları, belirtilere göre olası vakaları tanımlama, izole etme ve tanı/test için yönlendirme gibi yol gösterici talimatlar içermelidir. Bilgilendirici materyaller, ilgili kişilerin görebileceği şekilde kurum içinde paylaşılmalıdır. Toplumun her bireyinin salgın kontrolünde önemli bir rolü vardır. Çeşitli kesimler için sağlanan bu talimatlar, düzenli denetimle birlikte yürütüldüğünde salgınla mücadelede önemli bir rol oynayacaktır. Rehber hazırlık önceliği risk kategorilerine göre belirlenmeli ve hazırlandıktan sonragecikmeden ilgili kesim ve kurumlara dağıtılmalıdır.

B. Salgınla ilgili Merkezi bir İletişim Ağı
Salgın hakkında düzenli olarak detaylı bilginin paylaşılarak tüm kesimlerle iletişimin sağlandığı bir kanala, aktif ve dinamik olarak güncellenen bir web sitesine ihtiyaç vardır. Ev ve merkezi karantina kuralları, poliklinik ziyaret kuralları, bilgilendirici/yol gösterici uygulamalar, gruplara ve kurumlara yönelik rehberler, bu platformda detaylı bir şekilde paylaşılmalıdır. Bu konuda gönüllü uzmanların desteğiyle, “KKTC Sağlık Bakanlığı – COVID-19” web sitesi, dinamik paylaşıma izin verecek şekilde tasarlanarak ivedilikle devreye girmelidir.

Polikliniklerde/Kliniklerde Bulaş Riskinin Kontrolü

Her olası belirtisi olan vakanın, ateş ve öksürük polikliniklerine yönlendirilmesi bu merkezleri bulaş riski yüksek yerler haline getirmektedir. Bu sebepten, polikliniklerde doğru tedbirlerin alınıp, uygulandığından emin olunmalı, gerekli bilgilendirici ve yönlendirici uyarılar yapılarak sıkı denetim sağlanmalıdır.

1. Uluslararası uygulamalarda, bulaş riskini en aza indirmek için, iç alanlar yerine sahra çadırları ve “drive-through” yani arabaya servis gibi uygulamalar devrededir. Hastanelerdeki park yerlerine yerleştirilebilecek bu uygulamalar, insan ve yüzey temasını en aza indiren ve havalandırma açılarından bulaş riskini büyük ölçüde azaltan, uygulamaya geçirilmesi değerlendirilmesi gereken etkin yöntemlerdir.

2. Ateş/öksürük polikliniği uygulamasının devamında ise, aşağıdaki ek önlemler alınmalıdır:
i) Belirtileri olan kişiler polikliniğe gelmeden önce telefon yoluyla sorulara yanıt vererek bir ön eleme yapılmalıdır. Olası vaka tanımına uymayan ve bu polikliniklere gitmesi gerekmeyen kişilerin, bu kliniklere gelip genel bulaş riskini artırmaları engellenmelidir.
ii) Polikliniğe gelecek kişilere, kliniğe gelmeden uymaları gereken maske kullanımı, el hijyeni, dışarıda/arabalarında sıralarını bekleme ve içeride uymaları gereken mesafe kuralları ile ilgili bilgilendirme yapılmalıdır. Bu bilgilendirme, telefon yoluyla, internette yayınlanan bir doküman veya polikliniğe girmeden sağlanan koruyucu ekipman, el dezenfektanı ve bilgilendirici yazıyla sağlanabilir. Birden fazla yol ile bu bilgileri yaymak, toplumun bütün kesimlerine ulaşılmasını sağlayacak ve daha etkili sonuçlar verecektir.

Ev ve Merkezi Karantina Uygulamaları

Ev ve merkezi karantina uygulamalarında yaşanan sıkıntıların sebepleri ve çözümleri:
1. Ev ve merkezi karantina takibi gereken kişiler açık bir şekilde tanımlanmalı ve bu sürece dahil olacak kişiler, süreç konusunda bilgilendirilmeli, sorumlulukları net bir şekilde yazılı karantina kuralları ile açıklanmalı ve bu periyotta onlardan nelerin beklendiği paylaşılmalıdır. Bu süreçlerin şeffaf olması, fizyolojik ve psikolojik insan sağlığının ön planda tutulması son derece önemlidir.
2. Merkezi karantina gerektirmeyen, ev karantinası durumlarında, karantinaya uyum için ekstra özen gösterilmeli, yakın ev ve telefon takibi sağlayacak, yeterli bilgi ve yetkiyle donatılmış, yeterli zaman ayırabilecek büyüklükte bir ekiple çalışılmalıdır. Kişilerin ev ve merkezi karantina süresince ihtiyaçlarının karşılanmasına özen gösterilmelidir.
3. COVID-19 taşıma riski yüksek olan bireylerle, düşük riskli bireylerin bir araya gelmemesi ve tercihen aynı merkezi karantinada takip edilmemesi/aynı ortamda bulunmaması için gereken önlemler alınmalıdır.
4. Merkezi karantinada uygulanması gereken kurallar, karantinada çalışan idari personelle ve çalışanlarla net bir şekilde paylaşılmalı, gerekli eğitimler verilerek, maske/mesafe/hijyen gibi kuralların uygulanması sık sık denetlenmelidir.


Veriye dayalı bilimsel yaklaşımlarla atılacak adımlar, salgınla mücadelede önemli rol oynayacak ve bütünlüklü bir halk sağlığı politikasının geliştirilmesine de katkıda bulunacaktır.

Kıbrıs Halk Sağlığı Araştırmaları İnisiyatifi (HALK-SAR) ve Kıbrıs Kadın Sağlığı Araştırma Derneği (KISAD) kurucu üyeleri (alfabetik sırayla);

Burç Barın - Biyoistatistik Uzmanı ve Proje Lideri, Emmes Company, USA.
Dr. Tuğçe Karaderi - İnsan Genetiği ve Genetik Epidemiyoloji Uzmanı, Novo Nordisk Foundation Center for Protein Research, Kopenhag Üniversitesi, Danimarka.
Dr. Nilüfer Rahmioğlu - Genetik Epidemiyoloji Uzmanı, Oxford Üniversitesi, İngiltere.

İletişim: kibris.halksar@gmail.com

HALKSAR HALKSAR