Podstawowe pojęcia z zakresu bezpieczeństwa
Pojęcia i definicje
Bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo to stan braku zagrożenia fizycznego lub ochrona przed nim. Oznacza zdolność przetrwania, niezależność, tożsamość oraz możliwość rozwoju.
Bezpieczeństwo narodowe
Całościowe organizowanie i przygotowanie państwa do tworzenia bezpieczeństwa na poziomie politycznym, prawnym, militarnym, społecznym i ekonomicznym. To naczelne zadanie polityki państwa, służące jego trwaniu i przetrwaniu.
Bezpieczeństwo wewnętrzne
Stan niezakłóconego funkcjonowania państwa, stabilności jego organów i społeczeństwa.
Wymiary:
- Instytucjonalny – bezpieczeństwo struktur władzy publicznej
- Normatywny – bezpieczeństwo wynikające z prawa
- Funkcjonalny – współdziałanie instytucji i prawa
Bezpieczeństwo międzynarodowe
Zewnętrzny wymiar bezpieczeństwa państwa. Całokształt relacji i instytucji międzynarodowych służących eliminowaniu zagrożeń oraz utrzymaniu pokoju.
Bezpieczeństwo publiczne
Stan, w którym społeczeństwo i jego instytucje są chronione przed zagrożeniami życia, zdrowia, mienia i porządku publicznego. Zapewniane przez państwo, samorządy i służby.
Bezpieczeństwo powszechne
Bezpieczeństwo codziennego życia jednostek i wspólnot, w którym ich podstawowe interesy nie są naruszane. Osiągane poprzez współdziałanie administracji, służb i społeczeństwa.
Modele bezpieczeństwa międzynarodowego
Model unilateralny
Samodzielne budowanie bezpieczeństwa przez państwo (np. mocarstwa, państwa neutralne).
Model multilateralny
Bezpieczeństwo oparte na współpracy i sojuszach międzynarodowych (np. NATO, UE).
Teorie bezpieczeństwa
Realizm
- Główne podmioty: państwa
- Świat anarchiczny, oparty na sile
- Wojna jako naturalny element stosunków międzynarodowych
Nuty:
- Klasyczny
- Ofensywny
- Defensywny
- Zależny
Geopolityka
- Przestrzeń geograficzna kształtuje cele i siłę państw
Liberalizm
- Pokój i współpraca jako nadrzędne cele
- Siła militarna nieefektywna w dłuższej perspektywie
- Współzależność i normy międzynarodowe ograniczają konflikty
Teoria demokratycznego pokoju
Brak wojen między państwami demokratycznymi (Kant).
Bezpieczeństwo zbiorowe
Reakcja całej wspólnoty międzynarodowej na zagrożenie jednego z członków.
Warianty:
- Bezpieczeństwo wspólne
- Defensywne
- Wszechstronne
- Kooperatywne
Behawioryzm
Modelowanie przyczyn wojny na podstawie danych (np. ludność, wydatki militarne).
Teorie nuklearne
- Teoria odstraszania
- Broń jądrowa jako stabilizator bezpieczeństwa
Biurokratyczne ujęcie
- Decyzje są efektem gry interesów politycznych i instytucjonalnych
Postpozytywistyczne podejścia
Szkoła kopenhaska
- Sekurytyzacja – nadawanie statusu zagrożenia wybranym zjawiskom
Szkoła angielska
- Tworzenie społeczności międzynarodowej poprzez współzależność
Konstruktywizm
- Interesy i tożsamość są konstruowane społecznie w wyniku interakcji
Globalizm, strukturalizm, marksizm
- Analiza relacji centrum–peryferie i dominacji mocarstw
Feminizm
- Krytyka męskocentrycznego ujęcia bezpieczeństwa
- Kobiety jako aktorki pokojowych procesów międzynarodowych
Poziomy analizy bezpieczeństwa
- Jednostka – życie, wolność, zdrowie
- Państwo – zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne
- System międzynarodowy – układ sił, instytucje
- Region – bezpieczeństwo transgraniczne, wspólnotowe
Pojęcie regionu
Region – przestrzeń wyodrębniona geograficznie, politycznie lub kulturowo. Może być regionalny (województwo), międzynarodowy (Europa Środkowa), transgraniczny (np. pogranicze PL-DE).
Stary i nowy regionalizm
Stary regionalizm
- Zimnowojenny
- Państwa jako główni aktorzy
- Sojusze militarne
Nowy regionalizm
- Po zimnej wojnie
- Wzrost znaczenia społeczeństw lokalnych i regionalnych
- Integracja i współpraca oddolna
1. Kluczowe pojęcia
| Termin | Definicja (skrót) | Kluczowe komponenty |
|---|---|---|
| Bezpieczeństwo | Brak fizycznego zagrożenia lub skuteczna ochrona przed nim; umożliwia przetrwanie, zachowanie tożsamości i rozwój. | przetrwanie · niezależność · tożsamość · rozwój |
| Bezpieczeństwo narodowe | Najwyższe zadanie polityki państwa: całościowe organizowanie i przygotowanie do nieprzerwanego zapewniania bezpieczeństwa we wszystkich wymiarach (politycznym, prawnym, militarnym, społecznym itd.). | trwanie i przetrwanie państwa · ochrona integralności i suwerenności · realizacja interesów narodowych |
| Bezpieczeństwo wewnętrzne | Stan niezakłóconego funkcjonowania państwa i stabilności życia społecznego, oparty na bezpieczeństwie organów władzy oraz obywateli. | wymiar instytucjonalny · normatywny · funkcjonalny |
| Bezpieczeństwo międzynarodowe | Zewnętrzny wymiar bezpieczeństwa państwa: sieć instytucji i norm zdolnych minimalizować zagrożenia i utrzymywać pokój poprzez umowy międzynarodowe. | współpraca · prawo międzynarodowe · instytucje zbiorowe |
| Bezpieczeństwo publiczne | Stan, w którym instytucje i społeczeństwo są chronione przed zagrożeniami życia, zdrowia, mienia i porządku; obejmuje zapobieganie i reagowanie kryzysowe. | ochrona obywateli · porządek publiczny · ciągłość instytucji |
| Bezpieczeństwo powszechne | Pożądany stan codziennego życia, w którym podstawowe interesy osób i wspólnot nie są naruszane; osiągany przez administrację, służby, NGO i społeczeństwo. | zdrowie · życie · środowisko · mienie |
2. Modele bezpieczeństwa międzynarodowego
| Model | Charakterystyka | Przykłady |
|---|---|---|
| Unilateralny | Państwo samodzielnie kształtuje swoje bezpieczeństwo (neutralność, potęga własna). | Szwajcaria (neutralność); mocarstwa dysponujące deterrencją nuklearną |
| Multilateralny | Bezpieczeństwo oparte na sojuszach, organizacjach i współzależnościach. | NATO, UE, OBWE, koalicje antyterrorystyczne |
3. Główne teorie bezpieczeństwa (zarys)
- Realizm (i geopolityka) – państwa, siła, równowaga lub dominacja; wojna jako zjawisko naturalne.
- Liberalizm / bezpieczeństwo zbiorowe – instytucje, prawo, współzależność; preferencja dla pokoju i dobrobytu.
- Behawioralne wyjaśnienia konfliktów – modele statystyczne szukające korelatów wojny (ludność, wydatki, energia).
- Odstraszanie nuklearne – racjonalna kalkulacja koszt–zysk przy groźbie wzajemnego zniszczenia.
- Paradygmat biurokratyczny – bezpieczeństwo jako wynik gry interesów wewnątrz aparatu państwa.
- Nurty krytyczne (szkoła kopenhaska, angielska, konstruktywizm) – bezpieczeństwo tworzone społecznie; proces sekurytyzacji.
- Globalizm, marksizm, feminizm – strukturalne zależności centrum–peryferia, rola płci w konfliktach itp.
4. Poziomy analizy bezpieczeństwa
| Poziom | Co badamy? | Typowe pytania |
|---|---|---|
| Indywidualny | Bezpieczeństwo jednostki, prawa człowieka | Jak wojna wpływa na codzienne życie? |
| Państwowy (wewnętrzny) | Instytucje, prawo, stabilność polityczna | Czy państwo jest odporne na kryzysy? |
| Regionalny | Interakcje w obrębie regionów geograficznych | Jak UE kształtuje bezpieczeństwo granic? |
| Międzynarodowy (systemowy) | Cały układ państw i organizacji | Jak równowaga sił wpływa na pokój? |
| Globalny | Transnarodowe procesy (klimat, cyber) | Czy zmiany klimatu destabilizują bezpieczeństwo? |
5. Pojęcie regionu
- Region – spójny obszar geograficzny wyróżniany ze względu na wspólne cechy (kulturowe, polityczne, gospodarcze) lub funkcje (np. bezpieczeństwo, handel).
- Region międzynarodowy – zgrupowanie państw powiązanych geograficznie i politycznie (np. Bliski Wschód).
- Region transgraniczny – obszar współpracy po obu stronach granicy państwowej (np. Euroregiony).
6. Stary a nowy regionalizm
| Cechy | Stary regionalizm (lata 50-80.) | Nowy regionalizm (po 1989 r.) |
|---|---|---|
| Logika | „Twarde” bloki polityczno-militarne (Zimna Wojna) | Wielowarstwowe sieci współpracy, globalizacja |
| Aktorzy | Głównie państwa, układy międzyrządowe | Państwa, regiony sub-narodowe, NGO, biznes |
| Cel | Bezpieczeństwo militarne, samowystarczalność gospodarcza | Kompleksowe bezpieczeństwo, integracja rynków, rozwiązywanie problemów transnarodowych |
| Mechanizmy | Protekcjonizm, autarkia, sojusze wojskowe | Otwarte rynki, governance wielopoziomowe, partnerstwa publiczno-prywatne |